28 اردیبهشت
روز بزرگداشت "حکیم عمر خیام نیشابوری"
غیاثالدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام در 28 اردیبهشت 427 ش در نیشابور به دنیا آمد.
وی حکیم، محدث، فقیه، ریاضیدان، ستارهشناس، ادیب، مردم شناس و جامع علوم زمان خویش بود.
(تصویر؛ مقبره خیام در نیشابور)
برخی از تذکره نویسان، از آن رو که خیام، ابن سینا را استاد خود خوانده است وی را شاگرد ابن سینا میدانند.
اما بهرهگیری خیام از ابن سینا به سبب فاصله زمانی بعید است و به نظر میرسد خیام به جهت احترامی که برای ابنسینا قائل بود وی را استاد خویش معرفی کرده است.
مهمترین استاد خیام، "امام موفق هبهالدین محمدبن حسین نیشابوری" فقیه و محدثی است که معلم خواجه عمیدالملک کندری، خواجه نظام الملک طوسی(هردو از وزاری سلاجقه) نیز بودهاست.
خیام به علاوه از ابوطاهر، قاضیالقضات سمرقند، نیز بهره برده است.
درباره مذهب خیام به یقین نمیتوان سخن گفت.
با این حال اهتمام وی به فلسفه و حکمت نشان میدهد که وی با بسیاری از فرق اهل سنت فاصله دارد.
از سوی دیگر حنفیمشربانی مانند نجمالدین رازی صاحب "مرصادالعباد" بر وی تاخته و او را کافر دانستهاند.
از این رو خیام را باید نزدیک به معتزله، شیعه یا اسماعیلی مذهب قلمداد کرد.
به ویژه به کارگیری لقب "حجهالحق" که از القاب مورد استفاده شیعه اسماعیله است، میتواند احتمال تمایل وی به تشیع را جدیتر کند.
پنهان ماندن مذهب خیام را باید ناشی از فضای "تشیع ستیزانه" عصر خواجه نظامالملک دانست.
تا جائی که اشعارحِکمی وی در زمان حیات او مخفی بود و او را در دوران حیاتش شاعر نمیدانستند.
شهرت خیام، نزد عامه بیشتر به سبب اشعار اوست که شهرت جهانی نیز یافته و به اغلب زبانها ترجمه شده است.
"مارک تواین"، "تی.
اس الیوت"، "ژوکوفسکی"، "روزن" و "کریستنسن" به بررسی و معرفی اشعار و افکار وی پرداختند و "ادوارد فیتزجرالد"، به سبب ترجمه اشعار او به "خیام انگلیسی" مشهور شد.
حتی برخی از شخصیتهای سیاسی مانند "ولادیمیر پوتین"(نخستوزیر کنونی روسیه)، "مارتین لوتر کینگ"(رهبر ضدنژادپرستان آمریکا) و "آبراهام لینکن"(رئیسجمهور اسبق آمریکا) اذعان کردهاند که به اشعار خیام علاقه وافری دارند.
محققان احتمال دادهاند که بسیاری از رباعیات خیام متعلق به وی نباشد و در طول تاریخ افرادی که جرأت بیان برخی از افکار خود را در نداشتهاند، سرودههای خود را به نام خیام معرفی کرده باشند.
با این حال، گروهی از اندیشمندان غربی تنها با استناد به اشعار منسوب به خیام، وی را نیز همانند خود دارای مشرب نهیلیستی، پوچگرایانه، مادیگرا، لذتگرا و مخالف با معاد معرفی کردهاند.
بنابراین لازم است به اجمال آرای "علامه جعفری" در خصوص مشرب فکری خیام را در رد این ادعای اندیشمندان غربی ذکر کنیم.
علامه جعفری، یادآوری میکند که خیام در آثارش و به طور خاص در کتاب "الکون و التکوین" مینویسد: کسی که مفهوم واجب الوجود را به درستی دریابد، حکم قطعی به هستی خداوند می دهد و وجود حضرت حق را نیازمند اقامه برهان نخواهد دید زیرا او ضروریبالذات است.
.
.
.
و در همین رساله، تکلیف را، دستوری صادر شده از طرف خداوند متعال برای تحریک انسانها در جهت کمال میداند.
(رساله الکون و التکوین، ص 79، 80، 81)
استاد جعفری خیام را متکلمی معتقد به مبانی دین میداند و با اشاره به القاب و عناوین پرعظمتی نظیر امام، الامام الاجل، حجه الحق علی الخلق و.
.
.
که معاصران خیام درباره وی به کار بردهاند، میگوید: "اطلاق چنین القابی به کسی که مبلغ پوچگرایی و معتقد به لذت پرستی باشد نه با موازین فرهنگ روزگار او سازگار است و نه می تواند قابل توجیه باشد.
"
از برجستهترین اقدامات خیام اصلاح تقویم ایرانی است که هنوز هم رایج و معتبر است و چون آن را به خواسته "سلطان جلالالدین ملکشاه سلجوقی" تهیه کرد، به "تقویم جلالی" مشهور شد.
نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدان، در تاریخ این دانش ثبت کردهاست.
رحلت خیام را در حدود سالهای 520-516 ق میدانند.
وی را در محله شادیاخ نیشابور دفن کردند.
مزار او هماکنون در جوار بارگاه امامزاده محروق در جنوبشرقی نیشابور قرار دارد.
از خیام آثار متعددی به فارسی و عربی به جا مانده است که از آن جمله میتوان به "میزان الحکمت(درباره فیزیک)"، "لوازم الامکنت"(درباره هواشناسی)، "نوروزنامه" (در مردم شناسی و شناخت آئینها و فرهنگ قوم ایرانی)، "عیون الحکمه"، "ترجمه خطبه ابن سینا به فارسی"، "القول علی اجناس التی بالاربعاء"( در دانش موسیقی)،"جبر و مقابله"، رسالههای "فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی"(در باره معادلات درجه? سوم)، "فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس"(در مورد خطوط موازی و نظریه? نسبتها)، "میزانالحکمه"( درباره وزن حجمی مواد و راهکارهای شناخت آمیزه(آلیاژ) طلا، نقره، مس و.
.
.
)، "قسطاس المستقیم"، "مسائل الحساب"، "کون و تکلیف"(درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی(از شاگردان ابنسینا) در سال ??? نوشتهاست.
)، "روضةالقلوب"(در باب کلیات وجود)، "ضیاء العلی"، "در صورت و تضاد"، "در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب"، "مشکلات ایجاب"، "در طبیعیات"، "در بیان زیج ملکشاهی"(درباره نجوم)، "در بیان حکومت"، "لوازمالاکمنه"، "معراجیه"، "در علم کلیات"، "در تحقیق معنی وجود" و.
.
.
اشاره کرد.